Wrzesień. Najlepszy czas w tym roku, by zobaczyć Saturna

Saturn choć jako glob jest mniejszy od Jowisza, to jednak jest wciąż bardzo duży, o średnicy prawie 10 razy większej niż Ziemia. Jednakże to jedyna planeta w Układzie Słonecznym, której średnia gęstość jest mniejsza niż gęstość wody. Dokładnie około półtora raza. Saturn wyróżnia się bardzo ciekawą kolekcją księżyców, w tym jedynym takim ciałem niebieskim, które ma gęstą atmosferę - Tytanem. Stale toczy kosmiczny pojedynek z Jowiszem na największą liczbę znanych księżyców. Obecnie w statystykach Saturn prowadzi z wynikiem 146.

Dla miłośnika obserwacji nieba Saturn ciekawy jest przede wszystkim ze względu na obecność systemu pierścieni, które oprócz księżyców galileuszowych Jowisza i kraterów Księżyca, są obiektami, dla których warto zaopatrzyć się w lepszy niż lornetka instrument optyczny. Zdolność rozdzielcza ma tu kolosalne znaczenie, ale równie ważne jest to jak pierścienie są ustawione względem obserwatora. Choć Galileusz widział Saturna przez swój teleskop to opisał go jedynie jako planetę z uszami. Dopiero Huygens kilkadziesiąt lat później w 1655 r. zdołał zobaczyć pierścienie na tyle dobrze, by określić je jako dysk otaczający Saturna. W 1675 r. Giovanni Cassini dysponujący jeszcze lepszym teleskopem dostrzegł ciemniejszy pas w pierścieniu, obszar o mniejszej gęstości materii, zwany dziś przerwą Cassiniego. Dojrzenie tej struktury to marzenie każdego amatora astronomii.

Najlepsze zdjęcia Saturna uzyskała sonda Cassini-Huygens badając planetę, jej księżyce i pierścienie z orbity w latach 2004 - 2017. Powyższą fotografię sonda wykonała w 2012 r. znajdując się w cieniu planety. (fot: NASA)

Co ciekawe to w tamtych czasach, w 1619 r. Saturn zbliżył się do Ziemi na najmniejszą odległość na przestrzeni prawie tysiąca lat. Kolejne tak duże zbliżenie planet nastąpi po 2500 r. Jednak nie ma powodów do zmartwienia - pierścienie Saturna w tym roku są widoczne, a wrzesień będzie najlepszą na to porą.

Opozycja Saturna we wrześniu 2024 r.

Opozycja to moment, gdy planeta znajduje się po tej samej stronie Słońca co Ziemia. Gdy spojrzymy się na Układ Słoneczny z góry, Saturn w opozycji znajduje się w jednej linii z Ziemią i Słońcem. Jest wtedy bardzo dobrze oświetlony, widoczny przez całą noc.

Gdy do tego dołożymy Księżyc w sprzyjającej obserwacjom fazie, czyli w nowiu lub blisko niego, spełnione będą idealnie warunki dla najlepszej widoczności planety w danym roku. I tak właśnie jest teraz. Saturn w opozycji znalazł się w dniach 7-8 września, a Księżyc jest po nowiu (dopiero 11 września osiągnie pierwszą kwadrę, ale wciąż nie będzie przeszkadzał w obserwacjach).

Pozycja Saturna na niebie o godzinie 21:00 w pierwszej połowie września. (źródło: Stellarium) 

Saturn znajduje się obecnie w odległości niespełna 1,3 miliarda kilometrów od Ziemi. Ma jasność około 0,6 magnitudo, co czyni go nieco jaśniejszym niż Altair, główna gwiazda w gwiazdozbiorze Orła. Saturna znajdziemy w konstelacji Wodnika. Wschód planety następuje około godziny 19:30, a zachód około godziny 6:00, co oznacza że widać go dobrze prawie całą noc. Saturn góruje na wysokości 30 stopni nad horyzontem około godziny 0:42, czyli po zachodzie Słońca z każdą minutą widać go coraz wyżej na niebie.

Saturna jako obiekt o lekko spłaszczonym kształcie zobaczymy dobrze już przez lornetkę o powiększeniu około 10x. By jednak mieć pewność, że widzimy pierścienie przyda się powiększenie około 25x. Teleskop o średnicy około 8 cm pozwoli ujrzeć je przy powiększeniu 50x już jako wyraźnie oddzielony od planety dysk.

Najbliższe dni warto wykorzystać do obserwacji Saturna, bo w tym roku lepiej nie będzie. Oczywiście za miesiąc również można zapolować na Saturna, bo znacząco nie zmieni on jeszcze pozycji na niebie. Czy jednak możemy liczyć na lepsze warunki do obserwacji w kolejnych latach? Twierdząca odpowiedź na to pytanie kryje się w konsekwencjach zmian wzajemnego położenia Ziemi i Saturna oraz jego pierścieni.

Jak jasny jest Saturn i od czego to zależy?

Gołym okiem Saturna zobaczymy jako jedno z jaśniejszych ciał niebieskich na niebie, czasem najjaśniejsze, choć nie przebija on pod względem jasności gwiazd Syriusza i Kanopusa nawet w chwili maksymalnego blasku. Maksymalna jasność tej planety to -0,55 magnitudo, a minimalna to 1,17 magnitudo. Nawet przy minimalnej jasności wciąż damy radę zobaczyć Saturna na miejskim niebie, z wyjątkiem tych najbardziej zaświetlonych miejsc.

To, że odległość od Ziemi ma wpływ na to jak jasny jest Saturn jest oczywista, wszak im bliżej nas jest ta planeta tym większy jest rozmiar jej tarczy. Minimalna odległość tego gazowego giganta od Ziemi to około 1,2 miliarda kilometrów, a maksymalna to 1,7 miliarda kilometrów. Różnica 500 milionów km bierze się z podwójnej odległości Ziemia - Słońce, gdy planety są po przeciwnych stronach naszej dziennej gwiazdy, a także z rozciągniętej orbity Saturna.

Jednakże ogromny wpływ na to jak łatwo dostrzeżemy Saturna na niebie ma także orientacja pięknego systemu pierścieni. Okazuje się bowiem, że pierścienie Saturna bardzo efektywnie odbijają światło słoneczne i przyczyniają się do wzrostu jasności całego obiektu (planeta + pierścienie).

Orientacja pierścieni Saturna względem obserwatora na Ziemi w kolejnych latach (fot: Wikimedia Commons)

Pierścienie te nie są zorientowane względem obserwatora na Ziemi zawsze w ten sam sposób. Dwie skrajne ich pozycje to ta, gdy widać je dokładnie w kierunku krawędzi, czyli są cieniutkim słabo widocznym paskiem przecinającym Saturna, albo gdy widzimy je od góry lub od dołu jako mocno nachylony dysk (maksymalnie jest to 27 stopni nachylenia), a wtedy ich powierzchnia jest porównywalna do powierzchni tarczy planetarnej (rozmiar kątowy planety jest ponad dwa razy mniejszy niż planety z dyskiem). W pierwszej sytuacji wkład pierścieni do jasności jest znikomy, w drugiej bardzo znaczący.

Kiedy najlepiej obserwować Saturna? Czy wystarczy smartfon?

W 2024 wrzesień to najlepszy czas w ciągu roku dla obserwacji planety. Wiosną ułożenie pierścieni było nieznacznie lepsze, ale planeta była dalej od Słońca i wschodziła dopiero nad ranem. Teraz można go zobaczyć wieczorem i warto mieć pod ręką co najmniej lornetkę. Od razu przestrzegam, smartfon nawet z najlepszym zoomem nie da rady samodzielnie pokazać pierścieni planety.

Orientacja pierścieni Saturna względem obserwatora we wrzesniu 2024 r. (źródło: Stellarium)

Za to przez ultrazoom (kiedyś bardzo popularną kategorię kompaktów) takie szanse istnieją. Alternatywą jest smartfon podłączony do lunety, wtedy jej optyka czyni honory, a smartfon tylko rejestruje to co widać. Im lepszym sprzętem dysponujemy tym lepsze efekty uzyskamy. Z większym teleskopem, śledzeniem i stosując technikę składania obserwacji, fotografie mogą dosłownie rzucać na kolana.

Zdjęcie Saturna wykonane z pomocą małego teleskopu - podobnie widzieć mógł tę planetę Galileusz ponad 400 lat temu.

Z perspektywy wieloletnich obserwacji Saturna ten rok nie jest jednak idealny. Ba, za rok pierścienie przyjmą najtrudniejszą do obserwacji orientację, a dopiero w 2026 r. sytuacja zacznie się poprawiać. Z roku na rok będzie lepiej. W grudniu 2031 r. widoczność pierścieni będzie wyjątkowo dobra podczas opozycji, a planeta zbliży się do maksimum możliwej jasności. Poprzednio tak dobre warunki były w 2018 r.

Po roku 2028 Saturn nawet przy największej odległości od Ziemi będzie jaśniejszy niż obecnie przy najmniejszej, co najlepiej świadczy o tym jak znaczący wpływ na blask planety ma orientacja jej pierścieni.

Źródło: inf. własna