Gdzie całkowite zaćmienie Słońca zdarza się najczęściej? Odpowiedź zaskoczy

W 2024 r. czeka nas całkowite zaćmienie Słońca, które 8 kwietnia będą mogli oglądać mieszkańcy Ameryki Północnej. Szczęściarze, bo przecież w 2017 r. również mogli oglądać takie zjawisko, a rok temu było u nich zaćmienie obrączkowe. Jednak prawda jest taka, że na przestrzeni tysięcy lat uprzywilejowanych miejsc jest więcej, a jedno z nich jest w … Tak, właśnie tutaj, niedaleko od waszego domu.

Całkowite zaćmienie Słońca może zdarzyć się wszędzie

Całkowite zaćmienie Słońca na Ziemi to zjawisko astronomiczne, które następuje gdy Księżyc zakrywa 100 procent tarczy słonecznej. Wtedy na niebie widać przy sprzyjających warunkach pogodowych koronę słoneczną. Niedoświadczony obserwator może myśleć, że nawet zbliżenie się do regionu, gdzie przebiega pas całkowitego zaćmienia zmieni znacząco warunki obserwacji. Jednak prawda jest okrutna - tylko w pasie pełnego zaćmienia będzie ono wyglądało efektownie. Wystarczy nawet, by odsłonięty był 1 procent powierzchni Słońca, a czar pryśnie.

Fazy zaćmienia całkowitego. W praktyce Słońce przesłonięte częściowo przez Księżyc widać dopiero podczas obserwacji przez specjalny filtr. (fot: NASA)

Zaćmienia słońca mogą wystąpić dwa do pięciu razy w ciągu roku. Jednak nie muszą one być całkowite. Poza tym rozmiar Ziemi i fakt, że pełne zaćmienie widać tylko w wąskim pasie na powierzchni Ziemi, czyni niewielkimi szanse obserwacji z miejsca zamieszkania za naszego życia. Dlatego niektórzy obserwatorzy, goniący za naturalnym (a nie wytworzonym w laboratorium) zaćmieniem, są skłonni odbyć nawet lot samolotem, by znaleźć się w miejscu zaćmienia. W tym roku również planowane są takie loty, nie tylko prywatne, ale także realizowane przez duże linie lotnicze. Delta Airlines planuje lot wzdłuż pasa całkowitego zaćmienia, by pasażerowie mogli jak najdłużej podziwiać koronę słoneczną.

Zaćmienie całkowite widziane z pokładu samolotu. (fot: NASA)

Choć wydaje się, że całkowite zaćmienia w USA powtarzają się często, to za każdym razem pas pełnego zaćmienia przebiega przez inny region kraju. Dlatego można zastanowić się, czy gdyby zebrać dane na temat wszystkich zaćmień w trakcie ostatnich kilku tysięcy lat, to znalazłoby się miejsce na Ziemi, gdzie nie byłoby w tym czasie zaćmienia całkowitego? NASA zebrała takie informacje i pokryła mapę Ziemi pasami całkowitości dla każdego z kilkunastu tysięcy zaćmień jakie miały miejsce na przestrzeni ostatnich 5 tysięcy lat. Powstała z tego mapa częstotliwości zaćmień, na której wyróżnione są zaćmienia całkowite. Wynika z niej, że nie ma miejsca na Ziemi, które w tym czasie nie znalazłoby się w pasie całkowitego zaćmienia. To nie wszystko, okazuje się, że faktycznie są miejsca bardziej faworyzowane przez zaćmienia.

Mieszkańcy północnej półkuli Ziemi doświadczają więcej zaćmień

Choć taka analiza, jak ta przeprowadzona przez NASA, ma przede wszystkim znaczenie jako ciekawostka, jest interesująca. Gdyby zrobić wykres dla całego okresu istnienia Ziemi jako planety, co jest praktycznie niemożliwe obliczeniowo, wyniki byłyby prawdopodobnie odmienne. Jednak 5 tysięcy lat to dobrze dobrany fragment historii ludzkości. Około 3 tysięcy lat przed naszą erą, gdy rozpoczęła się era brązu, zakończyła się epoka, w której ludzkość z cywilizacji koczowniczo-rolniczej przekształcała się stopniowo w cywilizację rolniczo-miejską. Z tamtych czasów pochodzą pierwsze istotne zapiski związane z obserwacjami astronomicznymi.

Średnia liczba zaćmień w ciągu ostatnich 5 tysięcy lat zależnie od szerokości geograficznej. Polska leży na szerokości około 52 stopni. (fot: NASA SVS)

Po zebraniu danych dla każdego zaćmienia w ciągu wspomnianego okresu 5 tysięcy lat, okazuje się, że najwięcej całkowitych zaćmień mieli okazję obejrzeć obserwatorzy na północnej półkuli Ziemi. Im bliżej bieguna północnego tym ich średnia liczba jest większa. W pewnym momencie osiąga maksimum, a tuż przy biegunie północnym spada. To maksimum odpowiada dzisiejszym regionom północnej Rosji, cieśniny Beringa oraz północnej Kanadzie.

Polska jednym z regionów gdzie całkowite zaćmienia są częste

Poniższa mapa wskazuje dokładne regiony na Ziemi, gdzie zaćmień całkowitych zdarza się najwięcej. Ziemia wygląda na tej mapie jak w kratkę. Są miejsca gdzie całkowite zaćmienie zdarzyło się tylko raz - oznaczone jest ono ciemnoniebieskim kolorem, są też miejsca gdzie całkowitych zaćmień było ponad 30 - oznaczono je kolorem jasnożółtym.

Istotnie na terenie dzisiejszego USA są obszary, gdzie całkowite zaćmienia zdarzają się wyjątkowo często. Lecz podobny obszar jest także w Europie i przebiega mniej więcej od północno-wschodnich Alp w Austrii do pojezierza Mazurskiego w Polsce. Gdy przyjrzeć się dokładniej, to okolice Torunia (w którym 19 lutego 1473 urodził się Mikołaj Kopernik) są również miejscem wyjątkowo częstych całkowitych zaćmień Słońca. Podobnie jak zachodnio-południowa Polska przez, którą przebiega pas zwiększonej częstotliwości widocznych z Ziemi zaćmień. Najmniej szczęścia mieli za życia mieszkańcy regionów odpowiadających dzisiejszej północnej Francji i centralnej części półwyspu Apenińskiego. Na południowej półkuli mamy wzrost liczby ciemnych plam, które wskazują miejsca gdzie całkowite zaćmienia Słońca są bardzo rzadkie.

Liczba zaćmień na całym świecie w ciągu ostatnich pięciu tysięcy lat. Im jasniejszy kolor tym więcej zaćmień. (fot: NASA/SVS)

Powiększony region Europy. (fot: NASA/SVS)

Wniosek jest następujący. Gdybyśmy mieli czas, to czekając odpowiednio długo na pewno zobaczymy pełne zaćmienie Słońca. Ale to już dobrze wiecie. Natomiast nową informacją może być fakt, że w ciągu ostatnich 5 tysięcy lat, między innymi z terenu Polski dało się je (zaćmienia całkowite) oglądać wyjątkowo często. Czy ten fakt doceniliby nasi przodkowie? Nie wszyscy, bo większość zaćmień całkowitych miała miejsce w czasach, gdy traktowano je z bojaźnią.

Jedyne całkowite zaćmienie widoczne z Polski w XX wieku miało miejsce w 1954 r., ale dało się je zobaczyć tylko na Suwalszczyźnie. Sporo okazji było w XIX wieku, bo zaćmienia całkowite Słońca widoczne z regionów dzisiejszej Polski zdarzyły się czterokrotnie. Ostatnie z sierpnia 1887 r. zainspirowało podobno Bolesława Prusa do napisania powieści Faraon. Jednak wtedy podróżowanie po państwie, które było pod rozbiorami, stanowiło duży problem.

Źródło: NASA SVS, inf. własna, zdjęcie wejsciowe: NASA / Carla Thomas